Eski Türk Yazısı, Orhun ya da Köktürk alfabesi, 7.yüzyıldan 10.yüzyıla kadar, Türk dilinin yazılması için kullanılmış Türklerin ilk yazı sistemlerinden biridir. Alfabe, 4'ü ünlü olmak üzere 38 harf (tamga) içermektedir.
Orhun alfabesinden günümüze kalan en büyük kalıntılar olan Göktürkler döneminde dikilen yazıtların çözülmeleri 19. yüzyıl sonunda gerçekleşmiştir. Bu yazıtlardan ilk bulunanları Yenisey Nehri boyundakilerdir. 1889'da ise Orhun Yazıtları denilen iki büyük yazıt daha ortaya çıkarılmıştır. Bunların öteki yazıtlardan farklı olarak arka yüzlerinde Çince metinler bulunuyordu. Bu yazıtlar 1893'te Danimarkalı Türkolog Vilhelm Thomsen tarafından çözülmüş ve böylece, bu yazıtların Kül Tigin ve Bilge Kağan adına diktirilmiş oldukları, bu yazının Göktürklere özgü bir alfabe olduğu ve bu dilin Eski Türkçenin bir lehçesi olduğunu ortaya çıkarılmıştır. Gün geçtikçe Orta Asya’da Türk yazı sistemiyle yazılmış yeni yazıtlar ortaya çıkarılmakta ise de en tanınmış Türk yazıtları hala Orhun Vadisinde, Yenisey ve Yedisu bölgesindekilerdir.
En eski Eski Türk alfabesi örneği, Orhun mezar külliyesindeki anıtların dikilişinden iki yüzyıl önce Yenisey'deki anıtlarda görülür ve Huing-nular, Göktürkler, Uygurlar, Kırgızlar tarafından doğduğu topraklarda kullanılan Orhun yazısı, kimi Türk boylarınca Avrupa'ya da taşınmıştır. 16. yüzyıla kadar Macaristan'da Sekeller arasında kullanıldığı bilinmektedir.
Harfler
Orhun Alfabesinde, 4 Ünlü, 20 Kutuplu Ünsüz, 5 Kutupsuz Ünsüz, 9 Çift Sesli, toplam 38 harf (Yenisey yazıtlarında 150'den fazla harf vardır. Bu harfler elenerek Orhun Alfabesi'nde 38'e indirilmiştir) bulunmaktadır.
Yazım Kuralları (Temel)
1 - Orhun alfabesinde, soldan sağa değil, Arapça gibi sağdan sola yazılır.
2 - Kelimeler boşlukla değil ":" işareti ile birbirinden ayrılır.
Örnek:
𐱅𐰭𐰼𐰃: 𐱅𐰏: 𐱅𐰭𐰼𐰃𐰓𐰀: 𐰉𐰆𐰞𐰢𐱁
(Tengri teg tengride bolmış ...)
3 - Orhun alfabesinde kalın-ince ünsüz harfler vardır. Kalın ünlüden sonra kalın, ince ünlüden sonra ince harf kullanılır. Çift Sesliler hem kalın hem ince harflerle kullanılabilir ve bu harfler mümkün olduğunca Büyük Ünlü Uyumuna uygun şekilde yazılmalıdır.
4 - Bir harfin kalın mı yoksa ince mi olduğunu varsa önündeki ünlü, yoksa ardındaki ünlü harf belirler.
5 - Kelime sonundaki bütün ünlüler yazılır.
Örnek:
Edirne = 𐰓𐰼𐰤𐰀
6 - Kelime başında ve ortasında, a/e ünlüleri yani 𐰀 kullanılmaz, ama kelime sonunda kullanılır. Çünkü ince harfler "e", kalın harfler "a" yerini tutar.
7 - a/e harfi hariç diğer ünlü harfler (ı/i/u/ü/o/ü) kelime başında ve ortasında yazılabilir.
8 - Günümüzde kullanılan F, V, H, J, C, Ğ harfleri dilimize sonradan girmiştir. Bu yüzden bu harfler F > P, V > B, H > K, J/C > Ç, Ğ > G dönüşümüyle yazılmalıdır.
9 - İlk hecedeki ünlüye bağlı olarak sonraki hecelerde küçük ünlü uyumuna uyan ünlüler (a/e/ı/i > a/e/ı/i , o/ö/u/ü > a/e/u/ü/o/ö) yazılmaz. Yani:
9.1 - İlk hecede olan ünlünün aynısı sonraki hecelerde varsa yazılmaz. Örneğin "ikincilik" kelimesinde ilk hecedeki i harfi yazılırken diğer i harfleri yazılmaz.
9.2 - İlk hecede yuvarlak ünlü varsa, sonraki hecelerde ı/i yazılır.
9.3 - İlk hecede düz ünlü varsa, sonraki hecelerde yuvarlak ünlü yazılır.
10 - Orhun alfabesinde yazılmak istenen kelime en kısa biçimde yazılmadır. Bu yüzden eğer yazılabiliyorsa Çift Sesli Tamgalar (NG,NY,NÇ,ND,LD,İÇ,IK,OK,ÖK,OP,OT) ile kelimeler yazılmalıdır.
11 - Dilimize sonradan giren yabancı kökenli kelimelerde iki ünlü harf yan yana olabilir. Bu yüzden 7.Kural'a istisna olarak bu harfler yazılabilir.
Not: Orhun Alfabesinin "Unicode Kodlarına" buradan ulaşabilirsiniz ve Orhun alfabesine çeviriler yapmak içinse "KöktürkÇeviri"yi kullanabilirsiniz.
Kaynaklar (𐰴𐰖𐰣𐰴𐰞𐰺):